مددکار اجتماعی کیست؟ و چه وظایفی دارد؟

مددکاری اجتماعی، حرفه‌ای است متشکل از علم، هنر و مهارت و مددکار اجتماعی کسی است که سعی می‌کند به فرد یا گروه اجتماعی کمک کند تا با مشکلات خود مواجه شوند و به توانایی‌های درونی خود پی ببرند.
سپس به آنها کمک می‌کند که با استفاده از امکاناتی که در اختیار دارند و توانمندی‌های درونی‌شان، مشکل‌شان را حل و فصل کنند.

در این مقاله قصد داریم در ابتدا به تعریفی از مددکاری اجتماعی و اصطلاحات این حوزه، بپردازیم و سپس با وظایف مددکار اجتماعی و اصول حرفه‌ای مددکار اجتماعی، آشنا شویم، اما قبل از آن مناسب است تا با تاریحچه مختصری از مددکاری اجتماعی آشنا شوید.

تاریخچه مددکاری اجتماعی

بعد از جنگ جهانی دوم، از سال ۱۹۶۰ به بعد، دولت‌ها به این نتیجه رسیدند که جامعه برای رفع نیازها و مشکلات خود در زمینه عملکرد اجتماعی، به یک فرد متخصص نیاز دارد.

در واقع اتفاقاتی مانند جنگ جهانی دوم و پیامدهای ناشی از آن(بی سرپرستی فرزندان)، گسترش شهرنشینی و شکل‌گیری کلان شهرها، وقوع بلایای طبیعی و پیامدهای آن، افزایش جمعیت، مهاجرت ها، توسعه قلمرو علوم پزشکی، ایجاد رویکردهای تازه به حل مشکلات، تحولات اقتصادی و اجتماعی، دگرگونی صنعتی و… باعث ضرورت شکل‌گیری خدمات مددکاری اجتماعی در جهان شد.

بنیان‌گذار رشته مددکاری اجتماعی در ایران خانم ستاره فرمانفرمایان می‌باشد.

در حال حاضر در کشور ما، رشته مددکاری اجتماعی نسبت به دهه‌های گذشته شناخت بیشتری از آن به وجود آمده است، اما هنوز هم برخی از افراد از ماهیت این حرفه‌ آگاهی کاملی ندارند. در این مقاله سعی شده است که شناخت بیشتری درباره حرفه مددکاری اجتماعی و گروه هدف به عمل آید.

مددکار اجتماعی کیست؟

کسی که با استفاده از دانش و فن خود و به کارگیری آن به شخص یا گروهی که دارای مشکل است کمک می‌کند تا وی بتواند مشکلش را حل و فصل کند. در حقیقت مددکار اجتماعی سعی می‌کند به فرد کمک کند تا به درک محدودیت‌ها و ظرفیت‌هایش بپردازد، انگیزه‌هایش را درک کند، بحرانی را که در آن قرار گرفته است بشناسد و آن را حل نماید.

و اما مراجع کسی است که دارای مشکلی (فردی، اجتماعی، اقتصادی، روحی، بین فردی و...) است که مددکار به او کمک می‌کند تا بر اساس توانمندی‌هایی که دارد از پس حل مشکلاتش برآید. مشکلاتی از قبیل درک و کنترل هیجانات عاطفی، چگونگی ارتباط موثر با دیگران و...

اصول مددکاری اجتماعی

مددکاری اجتماعی نیز مانند سایر حوزه‌های دانش، اصولی دارد که عبارتند از:

1. اصل پذیرش

این اصل یکی از اصول اساسی حرفه مددکاری اجتماعی است. یک مددکار اجتماعی باید بتواند مددجو را به صورتی که هست، بپذیرد.

2. اصل رازداری

یکی از اصول مهم در حرفه مددکاری اجتماعی، اصل رازداری است که موجب اعتمادسازی بین طرفین مخصوصا مراجع می‌گردد، بنابر این اصل، اسرار مددجو باید حفظ شود.

اصل درگیری احساسی کنترل شده

مددجو باید احساس کند که احساس و شرایطش توسط مددکار اجتماعی، درک می‌شود. پس لازم است مددکار، این حس درک را به او منتقل نماید. از طرفی مددکار باید بین احساس خودش و احساس مددجو، تفاوت قایل باشد.

3. اصل مهربانی

این ویژگی از مهم‌ترین ویژگی‌های مددکار اجتماعی است چراکه در پرتو آن می‌تواند روابط موثری با مراجع برقرار کند. مددکار اجتماعی باید بتواند ارتباطی خوب و موثر با مددجو برقرار کند تا نیاز و مشکل مددجو، برطرف گردد.

4. اصل شناخت فرهنگ‌ها

این اصل برای مددکار اجتماعی که با افراد مختلف از فرهنگ‌های مختلف سر وکار دارد یک ضرورت است. او باید از فرهنگ‌ها، اطلاع کافی داشته باشد.

5. اصل قضاوت نکردن

اساس شکل‌گیری یک رابطه حسنه بین مراجع و مددکار اجتماعی، عدم قضاوت کردن است و مددکار اجتماعی باید کاملا این مورد را در نظر بگیرد.

روش‌های مختلف مددکاری اجتماعی

انجام امور مددکاری توسط مددکار اجتماعی به شیوه‌های مختلفی انجام می‌گیرد. هر کدام از این شیوه‌ها در موقعیتی بیشترین بازدهی را دارند و در موقعیت‌های دیگر ممکن است بازدهی چندانی نداشته باشند. بنابراین مددکار اجتماعی از میان این طرق، راه حل مناسب را برای موقعیت مناسب در نظر می‌گیرد.

از جمله این روش‌ها، می‌توان موارد زیر را نام برد:

الف: مددکاری فردی

در این روش، مراجع، یک فرد و یا خانواده اوست. این فرد ممکن است از هر طبقه اجتماعی، گروه سنی و یا جنسی مختلف باشد. ساکن شهر یا روستا که یا شخصا برای کمک، مراجعه نموده و یا از طرف سازمان یا نهادی، ارجاع داده شده است.
بسیاری از نوجوانانی که با خانواده خود دچار مشکل می‌شوند در این دسته جای می‌گیرند. مددکار اجتماعی هم‌چنین به این گروه‌ها مدد می‌رساند.

1- افراد دارای معلولیت؛

2- بیماران اعصاب و روان؛

3- افراد با ناتوانی‌های ذهنی؛

4- سالمندان؛

5- زنان سرپرست خانوار یا بدسرپرست؛

6- آسیب‌دیدگان اجتماعی؛

7- و...

ب: مددکاری گروهی

در این روش، مراجع، اعضای یک گروه هستند. افرادی دارای هدف یا اهداف مشترک که طی شرایطی عضو یک گروه شده‌اند و مقررات گروه را پذیرفته‌اند. مثلا یگ گروه دارای اعتیاد.

ج: مددکاری مشکلات اجتماعی

این نوع مددکاری، جهت جلب و جمع آوری امکانات مادی و معنوی و جلب مشارکت‌های مردمی در جهت حل مشکلات اجتماعی انجام می‌شود تا نیازهای جمعی یا مشکلات اجتماعی را حل و فصل کند.

در این روش، مراجع، کل جامعه است. جامعه‌ای با نیازهای مشترک که رفع مسایل آن عمومیت دارد و چنانچه به فرد یا گروهی خدمات ارایه می‌شود در جهت رفع نیازهای اجتماعی است.

مشکل در این نوع مددکاری، ابعادی بسیار وسیع‌تر دارد مثلا بهداشت و درمان، وسایل ارتباط جمعی، قاچاق، خودکشی و مسایلی از این دست.

وظایف مددکار اجتماعی

در بعضی مواقع، مددکار اجتماعی وظایف دیگری غیر از انجام انواع مشاوره‌ها و خدمات مربوط به آن را انجام می‌دهد که از آن جمله می‌توان موارد زیر را نام برد.

1. مدیریت امور اداری

مددکار در این بخش، وظایف دیگری را انجام می‌دهد. وی در این روش، بیشتر در نقش یک مدیر ظاهر می‌شود که هماهنگی، برنامه‌ریزی و مدیریت تشکیلات امور رفاه اجتماعی را بر عهده دارد.

2. پژوهش و تحقیق

در این روش، مددکار اجتماعی یک پژوهشگر است که به تبیین چرایی‌ها و عوامل ایجاد مشکل می‌پردازد و نیازهای اجتماعی را شناسایی می‌کند تا بداند مثلا چرا افراد به سمت اعتیاد می‌روند.

3. اقدامات اجتماعی

مددکار اجتماعی در این روش، نتایج بررسی‌هایش را در قالب قانون به تصویب می‌رساند و به جامعه عرضه می‌کند. هم‌چنین وی سعی می‌کند از آسیب‌های اجتماعی، ممانعت به عمل آورد که در ادامه به بررسی این وظیفه مددکار اجتماعی می‌پردازیم.

پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی توسط مددکار اجتماعی

پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی توسط مددکار اجتماعی در 3 سطح انجام می‌شود.

_ پیشگیری سطح اول:

در این سطح که برای کل جامعه در نظر گرفته شده است مددکار اجتماعی سعی می‌کند مهارت‌های زندگی را به کل افراد جامعه آموزش دهد. به ویژه کودکان و نوجوانان و آموزش آن‌ها برای وی در اولویت قرار دارد.

از جمله این مهارت‌ها می‌توان به مهارت تصمیم گیری، حل مسأله، مهارت تفکر خلاق و انتقادی، مهارت‌های ارتباطی موثر با سایر افراد جامعه و روابط بین فردی موثر، آگاهی از خویشتن و خودشناسی، مهارت شناخت عواطف و کنار آمدن با هیجانات زودگذر و شیوه برخورد با انواع ترس، اضطراب‌ و تشویش‌ها اشاره کرد.

_ پیشگیری سطح دوم:

در این سطح، آسیب‌های اجتماعی تشخیص داده می‌شوند تا قبل از ایجاد آسیب‌های وسیع‌تر، با تشخیص زودرس و به هنگام آسیب‌ها از بیشتر شدن حیطه آن، جلوگیری به عمل آید.

_ پیشگیری سطح سوم:

این سطح جهت جلوگیری از شدت یافتن آسیب‌های اجتماعی و کاهش تنش در خانواده و جامعه است.

در ادامه به بررسی نقش مددکاران اجتماعی در خانواده و روابط بین اعضای این نهاد اصلی اجتماعی، می‌پردازیم.

نقش مددکاران اجتماعی در خانواده

خانواده، مهم‌ترین گروه اجتماعی و اساس جامعه است. بنابراین حل بحران‌هایی که در این نهاد کوچک شکل می‌گیرد بسیار ضروری است. در واقع مددکاران اجتماعی، کار در خانواده، حل مسائل کودکان و سالمندان را در اولویت کاری خود قرار می‌دهند.
همچنین مددکاران اجتماعی سعی می‌کنند به هر نحوی در کنار خانواده آسیب دیده، قرار گیرند تا آنان را از شرایط بحرانی که در آن واقع شده‌اند، نجات دهند.

بهبود روابط بین فردی بین اعضای خانواده در هنگام بحران، ضروری است. در شرایطی مانند به وجود آمدن شرایط طلاق و جدایی، بیماری‌های مهلک برای یکی از اعضای خانواده مانند سرطان، اعتیاد، خشونت‌های خانوادگی یا از دست دادن عزیزان و عزاداری، وجود یک مددکار اجتماعی مجرب می‌تواند راهگشا باشد.
در حقیقت مددکاران اجتماعی سعی دارند برای خانواده‌ها، کودکان و سالمندان در شرایط بحرانی موثر باشند و به ترمیم روابط آن‌ها بپردازند.

ویژگی‌ها و ابزار مورد استفاده مددکاران اجتماعی

مددکاری اجتماعی اقدامی بسیار مهم در پیشگیری از مشکلات و حل آن‌هاست. بدین منظور لازم است یک مددکار اجتماعی به ابزاری مجهز باشد تا بتواند به خوبی مسائل پیش رو بشناسد و سپس برای حل آن و یا جلوگیری از پیشرفت آن، اقدام کند. از جمله ابزارهایی که در این زمینه به کمک مددکار اجتماعی می‌آیند می‌توان ابزار زیر را نام برد.

1. داشتن دید خوب و عمیق 

دیدن و مشاهده دقیق از مهم‌ترین وسائل و امکانات یک مددکار اجتماعی است. وی باید بتواند از قدرت مشاهده و تیز بینی خود در تشخیص و حل مشکل بهره ببرد.

2. داشتن صبر زیاد و گوشی شنوا 

از دیگر ابزارهای مددکار اجتماعی، توان شنیداری وی است. قدرتی که به او این امکان را می‌دهد تا به خوبی به مسائل مطرح شده گوش دهد. او باید گوش دادن فعال را تمرین کرده باشد، پس شنونده‌ای خوب و مطمئن برای مراجع باشد تا وی به راحتی با مددکار اجتماعی رابطه برقرار کند و احساس کند مددکار، او را درک می‌کند و پای صحبت‌هایش می‌نشیند.

3. توانایی انجام مصاحبه و قدرت تصمیم‌گیری

چنانچه مددکار اجتماعی با استفاده از قدرت دیداری و شنیداری نتواند به عمق مسأله پی ببرد و یا نیاز به تشخیص بیشتری احساس شود وی با مراجع و یا افراد درگیر در موضوع، مصاحبه می‌کند تا به شناخت هر چه دقیق‌تر مراجع و موضوع و بحران وی پی ببرد تا بتواند راه حلی مناسب برای حل بحران وی در نظر بگیرد.

4. بازدید از منزل مراجع

برای حل بعضی از بحران‌ها مددکار اجتماعی باید راهی دیگر پیش گیرد. مراجعه به منزل مراجع یکی از این اقدامات است. بدین صورت مددکار، مشکل مراجع را با قرار گرفتن در محیط زندگی وی بهتر و عمیق‌تر درک خواهد کرد و شرایط او را بهتر در نظر خواهد گرفت.

نقش‌های متعدد مددکار اجتماعی

مددکار اجتماعی در طول حیات حرفه‌ای‌اش نقش‌های متعددی را ایفا می‌نماید از جمله:
گاه، نقش رهبری و گاه نقش مشاور را ایفا می‌کند.
او هم‌چنین می‌تواند مدافع، وکیل، راهنما، تسهیل کننده، میانجی، آموزش دهنده، حامی، سخنگو، درمانگر، تامین کننده امکانات مراقبت و نگهداری و هم‌چنین شناسایی کننده بحران‌ها باشد و در تک تک این موارد می‌تواند به نحو موثری به مراجع، یاری رساند.

به طور کلی می‌توان نقش‌های متعدد مددکار اجتماعی را این‌گونه بیان کرد که:

• تقویت کننده:
  مددکار اجتماعی در کار با مراجعان خود سعی می‌کند توانایی حل مسئله در افراد افزایش دهد تا مراجعان بتوانند مشکلات خود را تشخیص و در رفع آن بکوشند.
• واسط:
  مددکار اجتماعی در حقیقت واسطه بین منابع اجتماعی و مراجع است. مثلا مراجعی که نیازمند حمایت مالی باشد را به موسسات خیریه و... که کمک‌کننده هستند، معرفی می‌کند.
• حامی:
  حامی از حوزه حقوق و از سال ۱۹۶۰ به بعد، وارد حوزه مددکاری اجتماعی شده است و مددکار اجتماعی سعی می‌کند که از مراجعان خود حمایت کند.
• میانجی‌گر:
  مددکار اجتماعی سعی می‌کند که تعارضات ایجاد شده بین دو طرف یا دو شخص را حل و فصل نماید و به دنبال رضایت دو جانبه می باشد.
• آموزش دهنده:
  مددکار اجتماعی به مراجعانی که فرایند اجتماعی شدن را به درستی طی نکرده‌اند، مهارت‌هایی را آموزش می‌دهد که در زندگی فردی و اجتماعی خود بکار ببرند.
• فعال اجتماعی:
  مددکار اجتماعی در جستجوی تغییر سازمانی است و با بی عدالتی‌هایی که در جامعه وجود دارد، مبارزه می‌کند.
• پژوهشگر:
  مددکار اجتماعی در حوزه پژوهش و تحقیق نیز ورود پیدا می‌کند.

فرصت‌های شغلی و بازارکار مددکاری اجتماعی

دانش‌آموزان علاقه‌مند به رشته مددکاری اجتماعی می‌توانند از رشته‎‌های انسانی، تجربی و ریاضی از طریق آزمون سراسری وارد این رشته شوند.
مددکاری اجتماعی در ایران، در دانشگاه‌هایی نظیر دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی (تحت نظر وزارت بهداشت) و دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه یزد، دانشکده های علمی کاربردی بهزیستی کشور(تا مقطع کارشناسی و تحت نظر وزارت علوم) تدریس و ارائه می‌شود.

مددکار اجتماعی در مراکز زیر می‌تواند به اشتغال بپردازد:

• موسسات خیریه
• سازمان‌های مردم نهاد NGO
• موسسات دولتی
• پرورشگاه‌ها
• مدارس
• بیمارستان‌ها
• اورژانس اجتماعی
• زندان
• بازپروری
• مراکز اصلاح و تربیت
• مراکز ترک و درمان اعتیاد
• مراکز نگهداری از افراد بی‌سرپرست
• مراکز مشاوره خصوصی (تاسیس کلینیک مددکاری اجتماعی)
• سازمانهای رفاهی_حمایتی، امدادی و توانبخشی

شرایط تاسیس کلینیک مددکاری اجتماعی

فارغ التحصیلان رشته مددکاری اجتماعی در صورت دارا بودن سرمایه و شرایط لازم، می‌توانند به بهزیستی شهر خود مراجعه و برای اخذ پروانه تاسیس کلینیک، اقدام کنند. هم اکنون حداقل مدرکتحصیلی مورد نیاز برای تاسیس کلینیک مددکاری، دارا بودن مدرک کارشناسی و حداقل ۲ سال سابقه کار در مراکز دولتی یا غیردولتی است.

برای صدور پروانه تاسیس کلینیک مددکاری اجتماعی، حداقل به ۵ نفر نیروی انسانی که شامل دو مددکار اجتماعی، یک روانشناس، یک مشاور و یک نفر از رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی که دارای مدرک کارشناسی باشد، نیاز است.

معمولاً غیر از شهر تهران که به دلیل سیاست‌های دولت، برای تاسیس کلینیک در این شهر دیگر مجوز جدید صادر نمی‌شود، در سایر استانهای کشور مجوز صادر می‌شود. پس از تایید تاسیس کلینیک متقاضی باید فضای کاری مناسبی را اعم از نیروی انسانی، دارا بودن حداقل دو اتاق و سایر ملزومات را فراهم کند.