مدیریت بحران چیست؟

متاسفانه ایران ما جزو ۱۰ کشور اول حادثه‌خیز دنیاست و در سه دهه اخیر بیش از ۱۲۰ هزار هموطن و صدها هزار میلیارد تومان از ثروت ملی را در اثر بحران‌هایی چون بلایای طبیعی از دست داده‌ایم و در نتیجه توجه و تقاضای بیشتر برای مدیریت کارآمد بحران می‌تواند بسیار مهم باشد.
همچنین اصول مدیریت بحران می‌تواند ایده‌های مفیدی برای مواجه شدن با بحران‌های زندگی شخص یا کسب و کار ما داشته باشد.

افرادی که به مدیریت بحران علاقمند باشند و بخواهند در بازار کار این شغل، مشغول شوند، رشته تحصیلی خود را مدیریت بحران انتخاب می‌کنند. هدف از این رشته تحصیلی، تربیت نیروی متخصص در زمینه مدیریت بحران‌های داخلی با درک بستر و زمینه‌های بروز بحران است.
این رشته از اهمیت و حساسیت بسیاری برخوردار است و افرادی که می‌خواهند در زمینه رشته تحصیلی خود و در بخش مدیریت بحران مشغول به کار شوند، باید مهارتهای مدیریتی بسیاری را بیاموزند.

از آنجاکه بحران‌های طبیعی به هیچ عنوان قابل پیش بینی نیستند، برای کنترل و مهار بحران در زمان وقوع، با اعمال مدیریت صحیح ناشی از درک ماهیت بحران همراه با تخصیص صحیح منابع درچارچوب اصول و راهبردهای مناسب، وظیفه مدیران مسئول در بخش مدیریت بحران می‌باشد.

فرصت‌های استخدامی و بازارکار مدیریت بحران

مشاغل زیر به طور مستقیم به رشته تحصیلی مدیریت بحران ارتباط دارند و فارغ التحصیلان این رشته در صورت فعالیت در این مشاغل زیر، می‌توانند بیشترین ارتباط را بین رشته تحصیلی و شغل خود برقرار کنند. این مشاغل عبارتند از:

• کارشناس یا مدیر آموزش
• مدیر روابط عمومی  
• استاد دانشگاه 
• پژوهشگر  
• کارشناس بیمه
• مشاور کسب و کار و مدیریت  
• مدیر امور اداری  
• کارشناس یا مدیر منابع انسانی

در ادامه شما را بیشتر با مفاهیم مربوط به مدیریت بحران آشنا میکنیم تا در صورت علاقه، بتوانید وارد بازار کار این حیطه شوید. در ابتدا لازم است درباره بحران و مدیریت آن بیشتر بدانید.

بحران چیست؟

برای تعریف بحران ابتدا باید بلا و فاجعه را تعریف کرد. به هر اتفاق غیرمنتظره و ناگهانی که توانمندی‌های انسانی، اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی را تضعیف کند بلا گفته می‌شود که می‌تواند طبیعی (زلزله، سیل، طوفان و...) و یا انسان‌ساخته (جنگ، سقوط هواپیما، حوادث هسته‌ای و...) باشد.

بلا می‌تواند فردی یا اجتماعی باشد که در نوع اجتماعی با خسارات وسیع فاجعه خوانده می‌شود. بحران شرایطی است که کل جامعه را به ‌نوعی با فاجعه درگیر می‌کند و عزم همگانی برای رفع آن ضرورت دارد.
از نظر آسیب‌شناسی بحران عبارت است از وقفه کامل و یا بخشی از فعالیت‌های گروهی جامعه که همراه با ضایعه جانی، خسارت‌های مادی و آسیب‌های محیطی گسترش‌یافته و جامعه مربوطه با منابعی که در اختیار دارد قادر به جبران آن نیست.

دیدگاه‌ها 

• ديدگاه سنتى: بر اساس اين نگرش، بحران‌ها داراى ماهيت كاملاً مخرب و بازدارنده‌اند.
• ديدگاه قانون طبيعى: بحران را جزئى از طبيعت زندگى بشرى می‌داند كه چه بخواهيم و چه نخواهيم رخ می‌دهد، يک نگرش منفى نسبت به بحران که سعى در انكار و اجتناب از بحران ندارد.
• ديدگاه تعاملى: به بحران به ديده مثبت می‌نگرد و معتقد است نه‌ تنها نبايد آن را نفى يا انكار كرد، بلكه در مواقعى نيز بايد به استقبال آن رفت.

مدیریت بحران چیست؟

یکی از عوامل مؤثر بر تداوم بحران‌ها، مخصوصاً در بحران‌های ایجاد شده بر اثر حوادث، تداخل مدیریت‌ها و نیز ناهمگونی دیدگاه‌ها در ارزیابی بحران و درنتیجه نرسیدن به یک اتحاد و همبستگی در نحوه مدیریت به بحران پیش رو هست.

مدیریت بحران عبارت است از مجموعۀ فعالیت‌های اجرایی و تصمیم‌گیری‌های مدیریتی و سیاسی وابسته به مراحل مختلف و همۀ سطوح بحران، در جهت نجات، کاهش ضایعات، جلوگیری از وقفۀ زندگی، تولید و خدمات، حفظ ارتباطات، حفظ محیط زیست و سرانجام ترمیم و بازسازی خرابی‌ها.

سیاست‌گذاری اثربخش، فراهم آوردن امکانات و منابع لازم، صورت‌بندی پیش‌بینی‌های مناسب، تهیۀ سناریوهای مناسب و عملیاتی‌سازی اقدامات برنامه‌ریزی‌شده در مراحل پیش، حین و پس از وقوع بحران، در زمرۀ وظایف اصلی دولت‌ها و حکومت‌ها است.

سه نوع رويكرد در مديريت بحران

1. رويكرد بحران گريزى:

مديرانى كه چنين رويكردى را در مديريت خود برمی‌گزینند، از راهبرد انفعالى و واكنشى در قبال بحران‌ها استفاده می‌کنند. آن‌ها هیچ‌گونه آمادگى قبلى و برنامه مشخصى براى مقابله با بحران ندارند و منفعلانه و حداكثر واكنشى عمل می‌کنند، دیدگاه‌های برنامه‌ریزی بلندمدت ندارند و تا فشار افكار عمومى را در شرايط بحرانى احساس نكنند، به واكنش نمی‌پردازند.

2. رويكرد بحران ستيزى:

در اين رويكرد از بحران نمی‌گریزند، بلكه با پذيرش آن به‌ عنوان قانون طبيعى، با نوعى راهبرد فعال از تمامی‌توان و ظرفیت‌های خود براى پیش‌بینی بحران قبل از وقوع و مقابله مؤثر با آن در صورت وقوع بهره می‌گیرند.

3. رويكرد بحران پذيرى:

در اين رويكرد علاوه‌بر پذيرش بحران به ‌عنوان يک امر محتوم به پیش‌بینی و استقبال از آن نيز می‌پردازند؛ به عبارتى، با اتخاذ يک راهبرد فوق فعال، بر كشف فرصت‌های جديد و چشم‌اندازهای نو براى رشد و پويايى تأكيد می‌شود. هر بحرانى ممكن است فرصت‌هایی را با خود به همراه داشته باشد. لذا بايد مترصد بحران‌ها بود و از قبل پیش‌بینی‌ها و آمادگی‌های لازم را براى مواجهه با آن‌ها پيدا كرد تا در صورت بروز بتوان در راستاى فرصت‌آفرینی از آن‌ها بهره‌برداری كرد.

اهمیت و اهداف مدیریت بحران

یک‌چهارم جمعیت جهان در معرض خطرهای ناشی از بحران‌های طبیعی زندگی می‌کنند. نداشتن آمادگی و مقابله نکردن مناسب با بحران‌های طبیعی، خسارات سنگینی به ملت‌ها و دارایی‌های آن‌ها وارد می‌کند که بعضاً جبران‌ناپذیر است.
از این رو، مدیریت بحران‌های طبیعی می‌تواند این هزینه‌ها را کاهش دهد و جوامع مختلف را در برابر این بحران‌ها ایمن و مصون کند.

اهداف 

• رفع شرایط بحران و اضطرار
• بازگرداندن سریع جامعه به حالت عادی
• کاهش آسیب‌های ناشی از بحران چه جانی و چه مالی
• کاهش اثرهای بحران در جامعه و مقابله با آن با کم‌ترین هزینه‌ها
• ایجاد آمادگی در جامعه برای مقابله با بحران
• بازسازی مناطق بحرانی از لحاظ فیزیکی و روانی و فرهنگی
• ایجاد تمرین و آموزش و مانورها در مناطق جهت آمادگی برای مقابله با بحران برای مدیران و مردم

رویکرد جامع مدیریت بحران

رویکرد جامع در مدیریت بحران عبارت است از مراحل: پیشگیری، آمادگی، مقابله، بازسازی که در ادامه آن‌ها را برایتان توضیح داده‌ایم.

1. پیشگیری:

مجموعۀ اقداماتی است که پیش از وقوع بحران باهدف جلوگیری از وقوع مخاطرات یا کاهش آثار زیان‌بار آن انجام می‌شود.

2. آمادگی:

مجموعۀ اقداماتی است که توانایی جامعه، دولت و مردم را در انجام مراحل مختلف مدیریت بحران افزایش می‌دهد. آمادگی شامل جمع‌آوری اطلاعات، آموزش، پژوهش، برنامه‌ریزی ایجاد ساختارهای مدیریتی، تأمین منابع، تمرین و مانور است.

3. مقابله:

شامل امداد، نجات، بهداشت، درمان، تأمین امنیت، ترابری، ارتباطات، تدفین، دفع مواد زائد جامعه، دفع فاضلاب، مهار آتش، کنترل مواد خطرناک سوخت رسانی و هشدار است.

4. بازسازی:

بازگرداندن شرایط یک منطقۀ آسیب‌دیده پس از بحران به شرایط عادی با در نظر گرفتن ویژگی‌های توسعۀ پایدار و کلیۀ ضوابط ایمنی است.

چرخه مدیریت بحران

مجموعه اقدامات موردنیاز به ‌منظور کاهش آسیب‌پذیری و خطر، شامل:

_ اقدامات پیش از وقوع بحران؛

این اقدامات به ‌طور کلی شامل سه مورد پیشگیری، کاهش اثرات و تخفیف خطر و آمادگی می‌شود.. مجموعه اقدامات با هدف پیشگیری به دو دسته اصلی اقدامات ایستا و پویا، تقسیم می‌شوند.

_ اقدامات هنگام وقوع بحران؛

در هنگام وقوع سانحه مقابله اضطراری، پاسخگویی، جست‌وجو، نجات و امداد صورت می‌گیرد. پاسخگویی در واکنش به یک سانحه سهمگین و یا آماده باش برای به حداقل رسیدن اثرات منفی آن، با هدف حفظ جان مردم و فراهم کردن خدمات، اتخاذ می‌شود. در عملیات جست‌وجو، نجات و امداد؛ هدف حفاظت از تأسیسات و دارایی‌های موجود، کمک‌رسانی سریع و فراهم کردن سرپناه، آب و دارو است.

_ اقدامات پس از وقوع بحران؛

مجموعه عملیات پس از مرحله امداد اضطراری را بازتوانی می‌نامند. عملیات بازتوانی شامل دو مرحله ساماندهی و بازسازی است. مرحله ساماندهی آسیب دیدگان و ایجاد آمادگی در جامعه برای بازگشت به الگوهای زیست قبل از سانحه، تأکید دارد و عمدتا به ‌عنوان یک واسطه و دوره‌ای گذار میان امداد و شرایط اضطراری و توسعه پایدار بلندمدت تلقی می‌شود. از طرفی بازسازی به‌عنوان مرحله‌ای بلافاصله پس از ساماندهی مطرح بوده و هدف از آن، برقراری مجدد شرایط پیش از سانحه، با استانداردهای به‌مراتب بالاتر است.

سازمان‌های مدیریت بحران در ایران

سازمان مدیریت بحران یک سازمان دولتی است که زیر نظر وزارت کشور در سال 1387 شروع به فعالیت کرده است و هدف از تأسیس آن طبق «قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور » عبارت است از:

1. تشخیص وقوع بحران‌های طبیعی ملی و منطقه ای و اعلام آن به دستگاه‌های ذی‌ربط توسط وزیر کشور (قائم مقام شورای عالی مدیریت بحران)
2. تشخیص وقوع بحران‌های استانی و محلی و اعلام آن به دستگاه‌های استان و شهرستان به ترتیب با استاندار و فرماندار است.

در این قانون و آیین‌نامۀ اجرایی آن، سطوح بحران در کشور به ابعاد ملی، منطقه‌ای، استانی و محلی قابل تقسیم است و در ساختار مدیریت بحران در سطح ملی منطقه‌ای تشخیص بحران برعهدۀ وزیر کشور و در سطح استانی محلی تشخیص وقوع بحران برعهدۀ استانداران و فرماندارانی است که هرکدام منصوبان وزیر کشور در ادارۀ مسائل استانی و محلی‌اند.

سازمان مدیریت بحران متشکل از 14 کارگروه تخصصی و عملیاتی است. رئیس هر کارگروه تخصصی به پیشنهاد بالاترین مقام دستگاه ذی‌ربط از بین معاونان مرتبط با مدیریت بحران همان دستگاه با حکم وزیر کشور منصوب خواهد شد.
همچنین، کارگروه‌های تخصصی استانی مشابه کارگروه‌های تخصصی زیرمجموعۀ سازمان در صورت ضرورت و با توجه به حادثه‌خیز بودن هر استان بنا به پیشنهاد استاندار و تصویب شورای هماهنگی متناسب با نیاز تشکیل خواهد شد.

شورای عالی مدیریت بحران کشور باهدف هماهنگی فعالیت‌های دستگاه‌ها و نهادهای وابسته به قوای سه‌گانه، نیروهای مسلح و کلیۀ نهادها و دستگاه‌های تحت نظر مقام معظم رهبری تشکیل می‌شود. این شورا به ریاست رئیس‌جمهور تشکیل می‌شود و در غیاب وی، وزیر کشور به عنوان قائم مقام ریاست شورا شناخته می‌شود. وظایف این شورا:

• هماهنگی فعالیت‌های مرتبط با مراحل چهارگانۀ مدیریت بحران.
• بررسی و تأیید سیاست‌های آموزشی، تبلیغاتی و اطلاع رسانی از طریق رسانه‌ها و پیشنهاد آن به شورای عالی نظارت بر عملکرد کارگروه‌های تخصصی.
• بررسی و تأیید پیشنهادها در امور مدیریت بحران کشور و ارائۀ آن به شورای عالی.
• بررسی و تأیید پیشنهادهای تغییر در تعداد، موضوعات، شرح وظایف و امور مربوط به کارگروه‌های تخصصی مدیریت بحران و ارائۀ آن به شورای عالی.
• بررسی و تأیید طرح‌ها و برنامه‌های پیشنهادی کارگروه‌ها، دستگاه‌های ذی‌ربط و استان‌ها و تأیید اعتبارات موردنیاز آن‌ها و پیشنهاد آن به شورای عالی.
• بررسی و تأیید وظایف دقیق و نقش دستگاه‌های ذی‌ربط در مدیریت بحران و ارائۀ آن به سازمان به منظور طرح در شورای عالی و سیر مراحل تصویب.
• بررسی و تأیید پیش‌نویس لوایح در زمینۀ مدیریت بحران در سطوح مختلف.
• تصویب مطالعات انجام شده در مراحل چهارگانۀ مدیریت بحران کشور.
• تصویب برنامه‌های مانور دستگاه‌های ذی‌ربط و هماهنگی اجرای آن‌ها.

همچنین، در ادامه به بررسی قوانین تصویب‌شده مدیریت بحران در ایران و مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم.

قوانین مدیریت بحران در ایران

در ایران قوانین مصوب دربارۀ مدیریت بحران قدمتی نزدیک به یک قرن دارد. اولین قانون در 1301 به تصویب رسید که در خصوص قانون تشکیل جمعیت شیر و خورشید ایران بود و همچنین در سال‌های دیگر، نظیر 1337 ، قانون تشکیل سازمان دفاع غیرنظامی کشور، سال 1380 تصویب طرح جامع مدیریت بحران شهر تهران، سال 1382 قانون طرح جامع امداد و نجات کشور، سال 1383 قانون برنامۀ چهارم توسعه، سال 1387 قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور، سال 1388 تصویب آیین‌نامۀ اجرائی قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور و درنهایت، سال 1389 تصویب برنامۀ پنج‌سالۀ توسعۀ مواد 150، 44 و 151.

در میان این قوانین تصویب‌شده در طول یک قرن اخیر، مهم‌ترین آن‌ها قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران بود که در 1387 به تصویب رسیده است و یک سال بعد، در 1388، آیین‌نامۀ اجرایی آن نیز به تصویب رسید. این قانون مشتمل بر 15 ماده و 10 تبصره است و هدف اصلی تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور بر طبق ماده 6 قانون تشکیل آن عبارت است از:

1. ایجاد مدیریت یکپارچه در امر سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی
2. ایجاد هماهنگی و انسجام در زمینه‌های اجرایی و پژوهشی
3. اطلاع‌رسانی متمرکز و نظارت بر مراحل مختلف مدیریت بحران
4. ساماندهی و بازسازی مناطق آسیب‌دیده
5. استفاده از همۀ امکانات و لوازم موردنیاز وزارتخانه‌ها، مؤسسات و شرکت‌های دولتی و عمومی، بانک‌ها و بیمه‌های دولتی، نیروهای نظامی و انتظامی، مؤسسات عمومی غیردولتی، شوراهای اسلامی، شهرداری‌ها، تشکل‌های مردمی، مؤسساتی که شمول قانون بر آن‌ها مستلزم ذکر نام است.
6. دستگاه‌های تحت امر مقام معظم رهبری و نیروهای مسلح در صورت تفویض اختیار معظم له، جهت بهره‌مندی بهینه از توانمندی‌های ملی منطق‌های و محلی در مواجهه با حوادث طبیعی و سوانح پیش‌بینی نشده.

قانون تشکیل مدیریت بحران شامل چهارفصل است:

• فصل اول مرتبط با تعاریف
• فصل دوم در خصوص شورای عالی مدیریت بحران
• فصل سوم دربارۀ سازمان مدیریت بحران کشور
• فصل چهارم راجع به سایر مقررات است.

درنهایت باید گفت...

تفکر و تأمل در برنامه ‌ریزی برای آینده، متضمن کشف بهترین روش برخورد با وقایع پرمخاطره هنگام بروز آن‌ها می‌باشد. در دسترس بودن برنامه موقعیت‌های بحرانی هنگام نیاز از یک سو باعث تقویت بنیه و اساس شرکت می‌شود و از سوی دیگر میزان خسارات مالی، تشنج‌ها و ورشکستگی‌ها را کاهش می‌دهد.

کار خود را دربارۀ برنامۀ مدیریت بحران شروع کنید و با افرادی ارتباط برقرار کنید که به‌منظور آماده‌سازی و توسعه کسب‌وکار برای مقابله با هر نوع بحرانی به کمکشان نیاز دارید. نظر شما در این زمینه چیست؟ لطفاً ایده‌های خود را با تیم کارلیب به اشتراک بگذارید.