سازمان مردم نهاد یا NGO که به اختصار آن را «سمن» می‌نامند، به سازمان‌هایی گفت می‌شود که بخشی از ساختارهای دولتی نیستند و به عنوان یک ساختار واسط میان مردم و قوای حاکم فعالیت می‌کنند.
عواملی مانند اهمیت روزافزون حقوق بشر و نقش جامعه مدنی در بهبود کیفیت زندگی و وضعیت انسان‌ها و همچنین تغییر نگاه حقوق بین‌الملل به جایگاه انسانی در نهایت منجر به تشکیل سازمان‌های مردم نهاد در سرتاسر جهان شده است.
در ادامه به تعریف سازمان مردم نهاد و نقش آن در جامعه می‌پردازیم و اهمیت «NGO» و انواع سازمان‌های مردم نهاد را به همراه ویژگی‌های کلی و ساختاری آنها مورد بررسی قرار می‌دهیم.
نقش سازمان مردم نهاد و اهمیت آن
سازمان‌های مردم نهاد به‌عنوان بخشی از جامعه مدنی، در کنار دولت و بخش خصوصی، سه نظام تشکیل‌دهنده جامعه هستند که با همکاری و تعاون با یکدیگر، به حل مشکلات پیچیده جامعه می‌پردازند.
جامعه مدنی نهادهای مختلفی از جمله سازمان‌های غیردولتی، گروه‌ها و اجتماعات محلی، سازمان‌های داوطلبانه مردمی، نهادهای دانشگاهی و تحقیقاتی، رسانه‌های جمعی، گروه‌های مذهبی و سازمان‌های مدنی را در بر می‌گیرد.
اداره اطلاعات عمومی سازمان ملل متحد این نوع سازمان‌های مردمی را این گونه تعریف می‌کند:
«سازمان مردم نهاد به هر سازمان غیردولتی و داوطلبانه‌ای گفته می‌شود که در سطوح محلی، ملی یا بین‌المللی فعالیت داشته و افرادی با علائق مشترک، آن را مدیریت می‌کنند.
خدمات انسان دوستانه، توجه‌دادن مردم به اعمال دولت، نظارت بر سیاست‌های اتخاذ شده از سوی دولت و تشویق مردم به مشارکت سیاسی، از جمله فعالیت‌های این سازمان‌ها به شمار می‌روند. سازمان‌هایی از این قبیل، با تحلیل و کارشناسی امور، در واقع نقش مکانیسم‌های هشداردهنده را در یک جامعه ایفا می‌کنند.»
اما از مهم‌ترین ویژگی‌های یک سازمان مردم نهاد می‌توان به استقلال آنها از دولت اشاره کرد که آنها را قادر می‌سازد بدون نیز به فرآیندهای اداری، با استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی برای دستیابی به اهداف سازمانی خود تلاش کنند. مهم‌ترین سازمان‌های مردم نهاد در ایران، سازمان جهانی صلیب سرخ و سازمان هلال احمر هستند.
اهمیت سازمان مردم نهاد NGO
بسیاری از متخصصین مسائل اجتماعی و فعالان این حوزه عقیده دارند که اداره جوامع بشری در قرن ۲۱ بدون همکاری و تعاون سه نظام تشکیل‌دهنده جامعه، شامل دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی امکان‌پذیر نیست.
سازمان‌های مردم نهاد یکی از ارکان اصلی جامعه مدنی هستند که در تلاش هستند تا با مشارکت عموم به رفع مشکلات مختلف بپردازند و با ایجاد ارتباط بهتر و نزدیک‌تری میان مردم و دولت، مشکلات مردم را به بخش حاکمیت منتقل کنند.
«NGO»ها با بهره‌مندی از نیروی انسانی داوطلب و کمک‌های مردمی‌داخلی و بین‌المللی، می‌توانند اهداف را با هزینه‌ای بسیار پایین‌تر دنبال کرده و محقق سازند. از سوی دیگر از آن‌جایی که شکل‌گیری این نهادها به صورت خودجوش بوده و بر پایه اعتقادات اعضای آن صورت می‌گیرد، طبیعی است که به اصول و عقاید خود، پایبندتر و متعهدتر باشند.
اصولی که دولت گاهی به دلیل حفظ منافع خارجی و عوامل دیگر به فراموشی می‌سپارد یا اهمیت آن را کم‌رنگ‌تر از گذشته حس می‌کند، اما در کنار تمامی مواردی که ذکر کردیم، اهداف خیرخواهانه و بشردوستانه سازمان‌های مردم نهاد باعث می‌شود که اعتماد عمومی به سمت آنها جلب شده و اهداف آنها با درصد موفقیت بیشتری دنبال شوند.
انواع سازمان مردم نهاد و اهداف آنها
سازمان‌های مردم نهاد می‌توانند در حوزه‌های مختلف فرهنگی‌اجتماعی، آموزشی‌پژوهشی، مذهبی، زیست‌محیطی، انسان‌دوستانه، خانواده‌دوستانه، حقوق‌بشر و غیره فعالیت کنند. این سازمان‌ها با توجه به حوزه فعالیتی‌شان می‌توانند در دسته‌بندی‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی قرار بگیرند.
همچنین این سازمان‌ها می‌توانند بر اساس اهداف و جهت‌گیری‌هایشان در دسته‌بندی مختلف سازمان‌های دفاع از حقوق انسان‌ها، سازمان‌های حمایت از محیط‌زیست، سازمان‌های امدادگر، سازمان‌های صنفی و سازمان‌های هدایتی قرار بگیرند. برخی از سازمان‌های مشهور در این دسته‌بندی‌ها عبارتند از:
1. سازمان‌های دفاع از حقوق انسان‌ها:
سازمان‌های دفاع از حقوق مصرف‌کننده، سازمان‌های مبارزه با پول‌شویی، سازمان‌های مبارزه با قاچاق انسان و...
2. سازمان‌های حمایت از محیط زیست:
گروه‌های سبز و جمعیت‌های ترویج دوستی با طبیعت، گروه‌های دفاع از حقوق حیوانات و...
3. سازمان‌های امدادگر:
سازمان صلیب سرخ، سازمان هلال احمر.
3. سازمان‌های صنفی:
جامعه مهندسان مشاور، کانون وکلا و سایر انجمن‌های حرفه‌ای در سطح کشور.
اهداف سازمان مردم نهاد
سازمان‌های «NGO» با توجه به حوزه‌های فعالیتی گسترده‌ای که دارند، اهداف گوناگونی را دنبال می‌کنند که همگی در راستای بهبود کیفیت زندگی اجتماعی، کیفیت زندگی فردی و کمک به بهبود روابط انسان با طبیعت و حیوانات ایفای نقش می‌کنند.
به عنوان برخی از شناخته شده‌ترین اهداف سازمان مردم نهاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کمک به شهروندان برای توانمندسازی یا افزایش توانمندی آنها در رفع مشکلات، به ویژه گروه‌های محروم
- سازمان‌دهی و نهادینه کردن روحیه تعاون و مشارکت در شهروندان
- ارائه مشاوره به نهادهای دولتی برای بهبود عملکرد آنها
- توجه به توسعه پایدار ( حفظ محیط‌زیست برای کاهش آلودگی زیست‌محیطی، کنترل منابع و...)
- به کارگیری روش‌های موثر و کاربردی برای پیش‌برد امور مختلف
- تلاش برای اشتغال‌زایی قشر ضعیف جامعه
- افزایش آگاهی و دانش شهروندان از طریق برنامه‌های مختلف مانند برنامه ریزی خانواده
- تلاش برای کاهش هزینه‌های مختلف شهروندان
- تلاش برای تشویق و ترغیب قشر توانمند جامعه برای کمک به قشر ضعیف
- انجام خدمات رفاهی و خیریه برای قشر محروم یا معلول
ویژگی‌های ساختاری سازمان مردم نهاد
تمامی سازمان‌های مردم نهاد یا به اختصار سمن، ویژگی‌های ساختاری مشترکی دارند که درصورت فقدان هر یک، این سازمان‌ها ماهیت خود را از دست می‌دهند. در ادامه این ویژگی‌های بنیادی سازمان‌های مردم نهاد را مرور می‌کنیم.
1. هویت اجتماعی؛
مهم‌ترین و اصلی‌ترین ویژگی سازمان‌های مردم نهاد هویت اجتماعی آنها است. چرا که بخش عمده و اصلی سازمان‌های مردم نهاد را جامعه مدنی تشکیل می‌دهند و فارغ از این‌که ممکن است سازمان توسط یک فرد ابداع یا تاسیس شده باشد، این نوع سازمان‌های ماهیت جمعی و اجتماعی دارند. این هویت اجتماعی تاثیر گسترده‌ای در شکل‌گیری و فهم ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی و همچنین درک مسئولیت‌های اخلاقی در سازمان‌های مردم نهاد دارد.
در واقع یک جامعه مدنی، بخش میانی یک جامعه محسوب می‌شود که رابط میان بخش خصوصی و دولت است. در صورتی که این نوع سازمان‌ها به‌درستی درک و تفسیر شوند و ظرفیت‌های مثبت و منفی آنها به خوبی شناسایی شوند، شاهد تاثیرات بسیار مثبتی در عملکردهای جمعی داوطلبانه مانند سازمان‌های مردم نهاد خواهیم بود.
منظور از هویت اجتماعی در سازمان‌های مردم نهاد این است که افراد به روش‌های مختلف و البته منظم، با یکدیگر تعامل اجتماعی دارند و به دنبال ارتباطات سازمانی هستند. این گروه‌ها ممکن است موسسات بسیار کوچکی باشند یا حتی سازمان‌های بزرگ‌تر و حتی جوامع را در بربگیرند.
تمامی اعضای یک سازمان مردم نهاد معتقد هستند که این سازمان به فعالیت‌های عمومی و نه شخصی، تعلق دارد و در چارچوب قوانین در راستای فعالیت‌های عمومی حرکت می‌کنند. در واقع در چنین گروه‌هایی بیشتر همکاری‌های داوطلبانه در راستای امور عمومی شامل ارتباطات جمعی، اصناف و مشاغل مختلف و اتحادیه‌ها صورت می‌گیرند.
2. ساختار سازمانی؛
بر اساس مدل "لیویت"، یک سازمان شامل چهار رکن منابع انسانی، شرح وظایف افراد، فناوری و ساختار سازمانی است. بنابراین در سازمان‌های مردم نهاد نیز شاهد این ارکان هستیم که محوریت اخلاقی اهداف و فعالیت‌ها، تمام ارکان آن را در بر می‌گیرد.
این محوریت اخلاقی در سازمان‌هایی از این قبیل که علاوه‌بر شخصیت حقوقی دارای مسئولیت‌های اجتماعی هستند، منجر به مسئولیت‌پذیری در برابر تمامی عوامل و عناصر محیطی و همچنین مهندسی ارزش‌ها می‌شود.
3. هویت غیردولتی؛
از جمله مشخصه‌های اصلی یک سازمان مردم نهاد می‌توان به ویژگی غیردولتی بودن آن اشاره کرد. چرا که سازمان‌های مردم نهاد در مجموعه سازمان‌های دولتی یا به عنوان زیرمجموعه‌ای از ساختار دولت و سازمان‌های دولتی محسوب نمی‌شوند و از هر گونه کنترل و دخالت مستقیم دولت مستثنی هستند.
با این حال یکی از وظایف اخلاقی دولت آن است که از سازمان‌های مردم نهاد حمایت کند، اما باید توجه داشت که این نوع ارتباط میان سازمان مردم نهاد و دولت متفاوت از سازمان‌های دولتی است.
به عبارت دیگر، سازمان‌های مردم نهاد می‌توانند با دولت یا در سطوح بین‌المللی روابط تعاملی و دوجانبه داشته باشند، حتی در زمینه مالی از دولت کمک دریافت کنند، اما همچنان یک سازمان غیردولتی محسوب می‌شوند و نمی‌توان آنها را جزئی از ساختار دولت به شمار آورد. این سازمان‌ها می‌توانند موضع‌گیری‌های سیاسی نیز داشته باشند و اهداف خود را با توجه به موضع‌گیری‌های سیاسی خود دنبال کنند.
NGO سازمان‌یافته
برخی از سازمان‌ها با ساختار مردمی، ممکن است برای کمک به دولت و ارتقای سیاست‌های دولت فعالیت داشته باشند، اما این سازمان‌ها از نوع «NGO»های سازمان‌یافته توسط دولت هستند.
«NGO»های سازمان‌یافته توسط دولت اگر چه زیر مجموعه‌ای از ساختار دولتی نیستند، اما تحت کنترل و نظارت دولت هستند و در زمینه تدوین‌برنامه و سیاست‌گذاری استقلال تام ندارند. این نوع از سازمان‌ها را نمی‌توان در دسته‌بندی سازمان‌های مردم نهاد قرار داد.
4. تعاون و مشارکت؛
یکی از مهم‌ترین اصول سازمان مردم نهاد یا به اختصار «سمن»، همکاری، یادگیری سازمانی و مشارکت در آن است که تمامی مناسبات درون سازمانی یک سازمان مردم نهاد را محقق می‌کنند. مشارکت عاملی است که شکل‌گیری و ماندگاری یک سازمان مردم نهاد را رقم می‌زند. مشارکت در سازمان مردم نهاد از نوع مشارکت مدنی است.
5. جهت‌گیری غیرانتفاعی؛
اگرچه سازمان‌های مردم نهاد مفهوم غیردولتی بودن را یدک می‌شکند، اما نمی‌توان این سازمان‌ها را در قلمرو سازمان‌های خصوصی قرار داد. سازمان‌های مردم نهاد کاملا از بخش خصوصی متمایز هستند. چراکه سازمان‌های خصوصی به صورت عمده به کسب‌وکارها متعلق هستند که مانند سازمان‌های بهداشتی و درمانی در بخش خصوصی، در زمینه سودآوری یا حرفه‌ای فعالیت می‌کنند.
در مقابل، سازمان‌های مردم نهاد عمدتا به کسب‌وکارها و اهداف کسب سود یا فعالیت حرفه‌ای نمی‌پردازند. جهت‌گیری غیرانتفاعی یکی از مقوله‌های بسیار مهم در هویت سازمان مردم نهاد محسوب می‌شود. در واقع سازمان‌های مردم نهاد در عوض جهت‌گیری کسب‌وکار و کسب سود یا ارائه فعالیت‌های حرفه‌ای، به مبارزه با فسادهای اخلاقی در سطح حرفه‌ها و جامعه می‌پردازند و در راه توسعه اجتماعی و ارتقاء سطح بهداشت، رفاه و امنیت روانی جامعه تلاش می‌کنند.
تاسیس و ثبت سازمان مردم نهاد
سازمان مردم نهاد یا «NGO» در قانون اساسی به عنوان یکی از مصادیق موسسات غیرتجاری و جمعیت‌ها و انجمن‌هایی معرفی می‌کند که در اصل ۲۶ قانون اساسی مورداشاره قرار گرفته است.
برای شروع فعالیت یک سازمان مردم نهاد باید از برخی نهادهای خاص و در طی مراحل لازم، مجوزهای مربوطه اتخاذ شود. صدور مجوز فعالیت برای چنین سازمان‌هایی از سوی چندین نهاد من جمله وزارت کشور یا بهزیستی صورت می‌گیرد و ابطال مجوز فعالیت این سازمان‌ها نیازمند رسیدگی‌های قضائی است.
برای دریافت مجوز شروع فعالیت، اعضای بنیان‌گذار سازمان مردم نهاد باید خود را به یکی از دو مرجع اصلی، یعنی وزارت کشور یا سازمان بهزیستی، معرفی کنند و در این مرحله نسبت به امنایی بودن یا مجمعی بودن انجمن و سازمان تصمیم‌گیری داشته باشند. برای دریافت مجوز نیز باید پیش‌نویس اساسنامه و جامعه هدف ارائه شده و شیوه تامین منابع مالی نیز به‌صورت شفاف تعیین شود. پس از ارائه مدارک و اسناد، تحقیقات لازم توسط وزارت کشور، سازمان بهزیستی و... صورت خواهد گرفت.
براساس آن‌چه در ماده ۱۷ آیین‌نامه سازمان مردم نهاد آمده، بنیان‌گذاران یا هیئت تاسیس سازمان مردم نهاد نباید کمتر از ۵ نفر باشند و این افراد باید ویژگی‌های زیر را دارا باشند:
- سن حداقل ۱۸ سال تمام
- دارا بودن تابعیت ایران
- التزام به قانون اساسی کشور
- عدم عضویت و وابستگی به احزاب و گروه‌های غیرقانونی
- عدم محرومیت از حقوق اجتماعی به‌موجب قانون
تامین مالی در سازمان مردم نهاد (NGO)
یکی از چالش‌های پیش‌روی سازمان مردم نهاد تامین مالی سازمان است. از جمله راهکارهای تامین مالی «NGO» می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کمک‌های مالی که موسسات و سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی و غیردولتی در راستای ایفای مسئولیت‌های اجتماعی خود انجام می‌دهند.
- کمک‌های سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی که در چهارچوب خاص قانونی صورت می‌پذیرد.
- کمک‌ها، هدایا و بخشش‌هایی که از سوی اشخاص حقیقی و حقوقی در قالب‌های مختلفی مثل وقف، حبس، هبه و … انجام می‌شود.
- برنامه‌ها و پروژه‌های سازمان‌های مردم نهاد که در چارچوب اساسنامه و در مسیر قانونی می‌تواند بخشی از هزینه‌ها را تأمین کند مثل برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها و …
بر اساس قانون، سازمان مردم نهاد می‌توانند منابع انسانی موردنیاز خود را به‌صورت استخدامی یا داوطلبانه جذب کند. حتی این سازمان‌ها می‌توانند از داوطلبین حق عضویت ماهانه یا سالانه دریافت کنند.
سازمان مردم نهاد؛ بازوی قدرتمند تحقق حقوق عامه
سازمان‌های مردم نهاد همواره فعالیت‌های دولت و بخش خصوصی را زیر ذره‌بین خود قرار می‌دهند تا با حقوق عامه منافاتی نداشته باشند، اما تجربه کشورها نیز گویای این حقیقت است.
بنابراین می‌توان این نهادها را بازوی قدرتمند تحقق حقوق عامه دانست، اما متاسفانه در ایران دخالت فراوان دولت در فرآیند تاسیس و اعطای مجوز فعالیت سازمان‌های مردم نهاد باعث شده تا همچنان عده‌ای از عناوین سازمان‌های نیمه‌دولتی یا غیردولتی برای این نهادهای مردمی استفاده کنند.
گرچه در ایران «NGO»ها در ابتدای مسیر توسعه خود هستند و با وجود این که همچنان ایراداتی به مجموعه مقررات مربوط به فعالیت این نهادها وارد است، اما همچنان وجود آنها اثربخش بوده و به بهبود شرایط فعالیت آنها امیدوار هستیم.
در این مقاله از کارلیب سعی کردیم تا شما را با نقش سازمان مردم نهاد در جامعه و اهمیت آن آشنا کنیم و اطلاعاتی را در این خصوص با شما به اشتراک گذاریم. امیدواریم این مطالب برای شما مفید بود باشد.
سلام لطفا مقاله این مطالب رو معرفی کنید.تشکر
بی نظیر هستید
چجوری می تونیم با کارشناسانتون در ارتباط باشیم
منابع این مطلب کجاست؟
چرا اینقد کم؟
میشه مطلب رو توی وبلاگ خودم بزارم؟
با اجازتون بازنشر شد
خیلی خوشحالم که هستین
متشکرم
سایتتون محشرههههه
مطلب خوبی بود همکار گرامی
خیلی خوب و مفید بود . متشکرم